Μια σειρά πρόσφατων άρθρων του διεθνούς Τύπου [1], με αφορμή την πανδημία της νόσου COVID-19 (κορωνοϊός), παραθέτουν τα τελευταία επιστημονικά δεδομένα. Σύμφωνα με αυτά, η ολοένα αυξανόμενη απώλεια βιοτόπων και βιοποικιλότητας στον πλανήτη είναι εκείνη που πιθανότατα διευκολύνει τη μεταφορά παθογόνων για τον άνθρωπο οργανισμών, οδηγώντας σε επιδημίες που στο μέλλον ενδέχεται να γίνουν ανεξέλεγκτες. Μόνη λύση, η προστασία της άγριας ζωής και των ενδιαιτημάτων της.
Φωτ.: www.sendanimalslaughter.org
Μόλις πριν από μία ή δύο δεκαετίες, ήταν διαδεδομένη η άποψη ότι τα τροπικά δάση και οι άθικτοι από τον άνθρωπο φυσικοί βιότοποι, με την άγρια πανίδα, απειλούν το ανθρώπινο είδος επειδή εκεί αφθονούν ιοί και παθογόνοι οργανισμοί που προκαλούν νέες, άγνωστες ασθένειες.
Ωστόσο, τα ζώα δεν φέρουν την παραμικρή ευθύνη. Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι τα άγρια ή τα «εξωτικά» ζώα είναι σε μεγάλο βαθμό προσβεβλημένα από θανατηφόρους παθογόνους οργανισμούς έτοιμους να μας μολύνουν. Στην πραγματικότητα, η πλειονότητα αυτών των μικροβίων ζει μέσα στον οργανισμό των ζώων χωρίς να τους προξενούν το παραμικρό κακό. Το πρόβλημα βρίσκεται αλλού: με την ξέφρενη αποψίλωση των δασών, την αστικοποίηση και την εκβιομηχάνιση, προσφέραμε σε αυτά τα μικρόβια τον τρόπο να φτάσουν μέχρι το ανθρώπινο σώμα και να προσαρμοστούν σε αυτό. Πολύ απλά, o άνθρωπος έχει φτάσει πλέον παντού, ακόμα και σε περιοχές που δεν θα έπρεπε να έχει βρεθεί ποτέ.
Έτσι, όλο και περισσότεροι ερευνητές θεωρούν ότι οι συνθήκες για την εξάπλωση νέων ιών και νόσων οφείλεται στην καταστροφή της βιοποικιλότητας από τον άνθρωπο.
Σε πρόσφατο άρθρο στους Times της Νέας Υόρκης, ο David Quammen, συγγραφέας του Spillover: Animal Infections and the Next Pandemic, συμπύκνωνε με απλά λόγια το φαινόμενο: «Εισβάλλουμε στα τροπικά δάση και σε άγριους βιοτόπους, όπου αφθονούν τόσα πολλά είδη φυτών και ζώων –και μέσα στους οργανισμούς αυτών των πλασμάτων αφθονούν τόσοι πολλοί άγνωστοι ιοί. Κόβουμε τα δέντρα, σκοτώνουμε τα ζώα ή τα βάζουμε σε κλουβιά και τα στέλνουμε σε αγορές. Διασαλεύουμε την ισορροπία των οικοσυστημάτων και αποσπούμε τους ιούς από τους φυσικούς ξενιστές τους. Όταν συμβαίνει κάτι τέτοιο, χρειάζονται καινούργιο ξενιστή. Συχνά, ο καινούργιος ξενιστής τους είμαστε εμείς».
Άγρια πουλιά προς πώληση σε υπαίθρια αγορά της Jakarta | © Michelle Robinson
Ιστορικά, πολλές ασθένειες πέρασαν από τα ζώα στον άνθρωπο, όπως η λύσσα ή η πανώλη. Ωστόσο, ο κατάλογος τέτοιων ασθενειών δείχνει να μακραίνει τα τελευταία εξήντα χρόνια: Ματσούπο (Βολιβία, 1961), Μάρμπουργκ (Γερμανία, 1967), Έμπολα (Ζαΐρ και Σουδάν, 1976), Ιός της Ανθρώπινης Ανοσολογικής Ανεπάρκειας (HIV, αναγνωρίστηκε στη Νέα Υόρκη και την Καλιφόρνια, 1981), μια μορφή του Ιού Χάντα, γνωστού πλέον ως Σιν Νόμπρε (νοτιοδυτικές ΗΠΑ, 1993), Χέντρα (Αυστραλία, 1994), γρίπη των πτηνών (Χονγκ Κονγκ, 1997), Νίπαχ (Μαλαισία, 1998), Ιός του Δυτικού Νείλου (Νέα Υόρκη, 1999), SARS (Κίνα, 2002-3), MERS (Σαουδική Αραβία, 2012), επανεμφάνιση του Έμπολα (Δυτική Αφρική, 2014), Ζίκα (Βραζιλία, 2015).
Κι αυτή είναι μόνο μια ενδεικτική επιλογή τέτοιων ιών. Η τελευταία προσθήκη στον κατάλογο είναι ο ιός SARS-CoV-2, που προκάλεσε την τρέχουσα πανδημία της νόσου COVID-19.
Οι επιστήμονες με τα δικά τους λόγια
Τα Κέντρα για την Πρόληψη και τον Έλεγχο Λοιμωδών Νόσων των ΗΠΑ (CDC) εκτιμούν ότι τα ¾ των νέων ή αναδυόμενων ασθενειών που προσβάλλουν τον άνθρωπο ξεκινούν από τα ζώα. Το 2008, μια ομάδα ερευνητών υπό την Kate Jones, επικεφαλής της έδρας Οικολογίας και Βιοποικιλότητας του University College of London, ταυτοποίησε 335 ασθένειες που εκδηλώθηκαν μεταξύ 1960 και 2004, με την πλειονότητά τους (τουλάχιστον 60%) να είναι ζωικής προέλευσης. Ορισμένες προέρχονται από οικόσιτα ή εκτρεφόμενα ζώα, όμως οι περισσότερες (πάνω από τα 2/3) μεταδόθηκαν από άγρια ζώα.
Ο Thomas Gillespie, αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Περιβαλλοντικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Emory, μελετά τους τρόπους με τους οποίους οι συρρικνωμένοι φυσικοί οικότοποι και οι αλλαγές στη συμπεριφορά αυξάνουν τον κίνδυνο διάχυσης ασθενειών από τα ζώα στους ανθρώπους. Λέει ότι «οι παθογόνοι οργανισμοί δεν σέβονται τα όρια μεταξύ ειδών. Δεν με εκπλήσσει καθόλου η επιδημία του κορωνοϊού. Η πλειονότητα των παθογόνων οργανισμών δεν έχει ακόμη ανακαλυφθεί. Βρισκόμαστε μόνο στην κορυφή του παγόβουνου».
Κι όμως, η έρευνα για την ανθρώπινη υγεία σπάνια λαμβάνει υπ’ όψη της τα οικοσυστήματα που περιβάλλουν το είδος μας. Ο Richard Ostfeld, επικεφαλής ερευνών στο Ινστιτούτο Οικοσυστημικών Ερευνών Cary στο Μίλμπρουκ της Νέας Υόρκης είναι ανάμεσα στους επιστήμονες που αναπτύσσουν τον κλάδο της «πλανητικής υγείας», η οποία εξετάζει τους δεσμούς ανάμεσα στην υγεία των ανθρώπων και των οικοσυστημάτων. «Υπάρχει η παρανόηση, και στους επιστήμονες και στο κοινό, ότι τα φυσικά οικοσυστήματα αποτελούν πηγή απειλών προς εμάς. Είναι λάθος. Η φύση όντως δημιουργεί απειλές, αλλά η πραγματική ζημιά γίνεται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Οι κίνδυνοι για την υγεία που υπάρχουν σε ένα φυσικό οικοσύστημα μπορούν να επιταθούν κατά πολύ όταν παρεμβαίνουμε εμείς», λέει ο ερευνητής.
Τα παζάρια ζώων, η κτηνοτροφία και ο ρόλος τους
Οι κίνδυνοι ανάδυσης ασθενειών δεν εντείνονται μόνο από την απώλεια των φυσικών βιοτόπων, αλλά και από τον τρόπο με τον οποίο τους αντικαθιστούμε. Για να ικανοποιήσει την ολοένα μεγαλύτερη όρεξή του για κρέας, ο άνθρωπος αποψίλωσε μια έκταση ίση με την αφρικανική ήπειρο (ο υπολογισμός σε άρθρο του George Monbiot στον Guardian, 19 Νοεμβρίου 2015), προκειμένου να εκθρέψει ζώα που προορίζονται για σφαγή. Ορισμένα από αυτά τα ζώα καταλήγουν στα κυκλώματα του παράνομου εμπορίου ή πωλούνται σε υπαίθρια παζάρια ζώων και σφαγίων (wet markets), από κοινού με άγρια πανίδα. Εκεί, είδη που σίγουρα δεν θα είχαν συναντηθεί ποτέ μέσα στη φύση, βρίσκονται σε διπλανά κλουβιά και τα μικρόβια μπορούν άνετα να περάσουν από το ένα ζώο στο άλλο. Σε αυτόν τον τύπο ανάπτυξης, ο οποίος ήδη δημιούργησε την περίοδο 2002-2003 τον κορωνοϊό που ήταν υπεύθυνος για το Σοβαρό Οξύ Αναπνευστικό Σύνδρομο (SARS), ενδέχεται να βρίσκεται η ρίζα του άγνωστου κορωνοϊού που μας πολιορκεί σήμερα.
Κατά πολλούς ερευνητές όμως, το διαρκώς αναπτυσσόμενο εμπόριο άγριων ζώων είναι ακόμη πιο σημαντικός παράγοντας μετάδοσης από τα υπαίθρια παζάρια ζώων του Τρίτου Κόσμου, που εντέλει προσφέρουν πολύτιμους διατροφικούς πόρους σε απότομα αναπτυγμένα αστικά περιβάλλοντα. Επιχειρηματολογούν γι’ αυτό σε μια ανάρτησή τους ο Eric Fevre, Καθηγητής Κτηνιατρικών Μεταδιδόμενων Νοσημάτων του Ινστιτούτου Λοιμώξεων και Παγκόσμιας Υγείας του Πανεπιστημίου του Λίβερπουλ, και η συνάδελφός του Cecilia Tacoli, επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας για τους ανθρώπινους οικισμούς του Διεθνούς Ινστιτούτου Περιβάλλοντος και Ανάπτυξης (IIED): «Τα άγρια ζώα, και όχι τόσο τα οικόσιτα, είναι οι φυσικοί ξενιστές πολλών ιών. Τα υπαίθρια παζάρια ζώων θεωρούνται μέρος του άτυπου εμπορίου τροφίμων που συχνά κατηγορείται για τη μετάδοση νοσημάτων. Όμως, […] τα δεδομένα δείχνουν ότι η σύνδεση μεταξύ των άτυπων αγορών και των νοσημάτων δεν είναι πάντοτε τόσο ξεκάθαρη».
Ωστόσο, πολύ περισσότερα είναι τα ζώα που εξελίσσονται μέσα στο σύστημα βιομηχανικής κτηνοτροφίας μας. Εκατοντάδες χιλιάδες ζώα στοιβάζονται το ένα πάνω στο άλλο περιμένοντας να οδηγηθούν στο σφαγείο: ιδού οι ιδανικές συνθήκες για τη μετάλλαξη των μικροβίων σε θανάσιμους παθογόνους οργανισμούς! Για παράδειγμα, οι ιοί της γρίπης των πτηνών, των οποίων ξενιστές ήταν υδρόβια πουλιά, έκαναν θραύση στα πτηνοτροφεία όπου βρισκόταν φυλακισμένος τεράστιος αριθμός κοτόπουλων: εκεί μεταλλάχτηκαν και απέκτησαν μεγαλύτερη λοιμογόνο δύναμη.
Ας μην βαυκαλιζόμαστε λοιπόν ότι ο «αναπτυγμένος» δυτικός άνθρωπος απέχει από συνήθειες που ευνοούν τη μετάδοση παθογόνων οργανισμών. Η κατανάλωση άγριων ζώων, ή/και η παγίδευσή τους για άλλους σκοπούς (π.χ. πώληση πτηνών ως ωδικά, παράνομη εμπορία για συλλέκτες) δυστυχώς ανθεί και στην ήπειρό μας, ειδικά όσον αφορά τα μεταναστευτικά πουλιά, που αποτελούν και εύκολο στόχο (λόγω εξάντλησης) κατά το ταξίδι τους.
Πρέπει να σημειωθεί ότι τα πουλιά που διανύουν μεγάλες αποστάσεις ανάμεσα στις ηπείρους ενδέχεται να είναι χαμηλής μεταδοτικότητας φορείς παθογόνων οργανισμών, ωστόσο αυτό δεν ενέχει κανέναν κίνδυνο για τον άνθρωπο όσο τα αφήνουμε στην ησυχία τους. Αντίθετα, υπάρχουν αρκετές πρακτικές που καταστρατηγούν τους βασικούς κανόνες βιοασφάλειας:
- H παγίδευση μικρών πουλιών σε δίχτυα και ξόβεργες, κυρίως στο Νότιο Αιγαίο και με αποκορύφωμα βέβαια την Κύπρο, όπου τα καλούμενα «Αμπελοπούλια» (Μαυροσκούφηδες Sylvia articapilla) πωλούνται παράνομα ως «εκλεκτός μεζές» σε ταβέρνες (ο Πτηνολογικός Σύνδεσμος Κύπρου εκτιμά τον αριθμό πουλιών που παγιδεύονται παράνομα ετησίως σε επίπεδο εκατοντάδων χιλιάδων).
- Οι υπαίθριες αγορές ζώων, ειδικά σε αστικά κέντρα, όπου πωλούνται και παράνομα παγιδευμένα άγρια πουλιά. Στην Αττική λόγου χάρη, το παζάρι του Σχιστού αποτελεί μια μόνιμη «πληγή» παρανομίας, που συνεπάγεται και μηδενική υγειονομική επιτήρηση.
- Το παράνομο κυνήγι απειλούμενων ειδών, που αποδυναμώνει την εξαιρετικά πλούσια ελληνική βιοποικιλότητα, με άγνωστες ακόμη επιπτώσεις, σε μια περίοδο εξαιρετικά κρίσιμη για τα ελληνικά οικοσυστήματα. Σε αυτή την κατηγορία ανήκει ενδεικτικά και το ανοιξιάτικο κυνήγι των Τρυγονιών και άλλων μεταναστευτικών πουλιών, με επίκεντρο τα Ιόνια Νησιά, που παραμένει ριζωμένο ως «έθιμο» στις τοπικές κοινωνίες, ενώ έχει απαγορευτεί εδώ και πάνω από 30 χρόνια.
- Στη Γαλλία, πάλι, η –απαγορευμένη από το 1999– θήρευση, σύλληψη και κατανάλωση ως «πολυτελούς λιχουδιάς» ολόκληρων Βλαχοτσίχλονων (επίσης μεταναστευτικό είδος), θεωρείται αναπόσπαστο μέρος της ντόπιας γαστρονομικής κουλτούρας.
Όσον αφορά γενικότερα την Ελλάδα, μπορεί να μην υπάρχουν οι αχαρτογράφητες ζούγκλες των τροπικών, ωστόσο υπάρχουν σημαντικοί δυσπρόσιτοι φυσικοί πυρήνες, σε ψηλά βουνά, νησίδες, φαράγγια, που αποτελούν καταφύγια για την άγρια ζωή. Η κατασκευή νεών δρόμων και άλλων υποδομών πρόσβασης σε τέτοιες περιοχές για αναπτυσσόμενες οικονομικές δραστηριότητες (όπως η εγκατάσταση Αιολικών Σταθμών Παραγωγής Ηλεκτρικής Ενέργειας), πέρα από την υποβάθμιση των φυσικών οικοσυστημάτων μέσω του κατακερματισμού τους, μειώνουν δραματικά και την απαραίτητη απόσταση με την άγρια ζωή και κάνει πολύ πιο εύκολη την προσέγγιση στους πληθυσμούς των άγριων ζώων (για σύλληψη ή θήρευση) –και κατ’ επέκταση την επαφή με δυνητικά παθογόνους οργανισμούς.
Υπάρχει τρόπος αντιμετώπισης;
Οι επιδημιολόγοι θεωρούν ότι οι εμφανίσεις ιών είναι αναπόφευκτες, αλλά όχι και οι επιδημίες. Ωστόσο, δεν θα απαλλαγούμε από αυτές όσο επιτείνονται οι κάθε είδους εισβολές στις μέχρι χτες δυσπρόσιτες περιοχές της άγριας χλωρίδας και πανίδας. Άρα, απαιτείται άμεσα μια ριζική αλλαγή αντίληψης και πολιτικής όσον αφορά τη σχέση μας με τη Φύση: πρέπει να προστατέψουμε τη βιοποικιλότητα και τους οικοτόπους της άγριας ζωής, ώστε τα ζώα να κρατούν τα μικρόβιά τους αντί να μας τα μεταδίδουν. Ακόμη πιο απλά, πρέπει να αφήσουμε τα άγρια ζώα στην ησυχία τους!
Κάτι τέτοιο βεβαίως απαιτεί μια συνολική επανεξέταση της σχέσης του υπερκαταναλωτικού κόσμου μας με τις πρώτες ύλες του Τρίτου Κόσμου και τις αναπτυξιακές προτεραιότητες της σύγχρονης οικονομίας.
Υπάρχουν όμως και ορισμένα πράγματα που μπορούμε να κάνουμε άμεσα, εδώ, στην Ελλάδα:
- Να πάψουμε να ενισχύουμε το κύκλωμα παράνομης παγίδευσης και πώλησης άγριων πουλιών. Οι Καρδερίνες, οι Φλώροι, οι Σπίνοι, τα Κοτσύφια και τα άλλα άγρια πουλιά δεν ανήκουν στα κλουβιά.
- Να πάψουμε να ενισχύουμε υπαίθρια παζάρια όπου πωλούνται (παρανόμως) άγρια ζώα.
- Να μην καταναλώνουμε παράνομο κυνήγι. Τα ισχνά, κατάκοπα Τρυγόνια της άνοιξης, μετά το μακρύ ταξίδι τους από την Αφρική, δεν είναι «μεζές».
- Να πάψουμε να αγοράζουμε ξενικά, εξωτικά είδη ζώων –και βεβαίως να πάψουμε να τα ελευθερώνουμε, όταν τα «βαρεθούμε», σε ένα φυσικό περιβάλλον ανέτοιμο γι’ αυτά.
[1] Με στοιχεία από τα άρθρα:
• “Tip of the iceberg”: is our destruction of nature responsible for Covid-19? The Guardian, 18 Μαρτίου 2020
Του John Vidal, περιβαλλοντικού συντάκτη της εφημερίδας και συγγραφέα.
https://www.theguardian.com/environment/2020/mar/18/tip-of-the-iceberg-is-our-destruction-of-nature-responsible-for-covid-19-aoe
• Think Exotic Animals Are to Blame for the Coronavirus? Think Again. The Nation, 18 Φεβρουαρίου 2020
Της Sonia Shah, δημοσιογράφου επιστημονικών θεμάτων και συγγραφέα, μεταξύ άλλων, του PANDEMIC: Tracking Contagion from Cholera to Ebola and Beyond (2016).
https://www.thenation.com/article/environment/coronavirus-hab
• Η ελληνική μετάφραση του προηγούμενου κειμένου: Από πού έρχονται οι κορονοϊοί;
Le Monde diplomatique – ελληνική έκδοση, 22 Μαρτίου 2020. Το άρθρο εδώ: https://monde-diplomatique.gr/?p=4114
Πρόγραμμα LIFE Ενάντια στο Έγκλημα κατά των Άγριων Πουλιών | LIFE17 GIE/NL/000599
https://flightforsurvival.org/life-against-bird-crimes-gr/
