Ίσως ο πιο δυναμικός από όλους τους αετούς, ο Σπιζαετός είναι χαρακτηριστικό είδος των ανοιχτών μεσογειακών περιοχών, όπου τρέφεται κυρίως με μεσαίου μεγέθους θηλαστικά και πουλιά. Δεν διστάζει να τα βάλει με πουλιά πολύ μεγαλύτερου μεγέθους, υπερασπιζόμενος την επικράτεια ή τη λεία του!
Στην Κρήτη και σε άλλα νησιά του Αιγαίου τον αποκαλούν Φιλάδελφο, επειδή σχεδόν πάντα συναντάται σε ζεύγη, ενώ στην Κύπρο είναι γνωστός ως Περτικοσιάχινο (το σαΐνι που κυνηγά τις πέρδικες).
Αν και παλαιότερα ήταν αρκετά κοινό είδος, ο Σπιζαετός, σύμβολο του μεσογειακού τοπίου, απειλείται σήμερα με εξαφάνιση.
Έχει χαρακτηριστεί από το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας ως Τρωτό είδος, ενώ σε ευρωπαϊκό επίπεδο ως Κινδυνεύον. Αποτελεί αυστηρά προστατευόμενο είδος, τόσο σε επίπεδο εθνικής όσο και ενωσιακής νομοθεσίας.
- Αναγνώριση
- Οικολογία
- Εξάπλωση
- Απειλές
- Ο Σπιζαετός σε αριθμούς
- Δράσεις προστασίας για τον Σπιζαετό
- Υλικό ενημέρωσης & εκπαίδευσης
Ο Σπιζαετός είναι ένα μεσαίου έως μεγάλου μεγέθους αρπακτικό, με μήκος σώματος 55-67cm και άνοιγμα φτερών 143-176 cm. Το θηλυκό είναι αισθητά μεγαλύτερο (σε παρατήρηση του ζεύγους μαζί, ιδίως σε πτήση) με το βάρος του να κυμαίνεται από 2100-3025gr ενώ του αρσενικού 1400-2240gr. Το ενήλικο έχει καφέ άνω μέρος με ένα λευκό μπάλωμα (τριγωνικού σχήματος) στην πλάτη, και λευκό κάτω μέρος με λεπτές, μαύρες κηλίδες που μειώνονται με την ηλικία. Το λευκό εκτείνεται στο μπροστά κάτω μέρος των φτερούγων και χωρίζεται από το γενικά σκούρο πίσω μέρος από μια σχεδόν μαύρη γραμμή. Μια έντονη σκούρα τελική γραμμή σχηματίζεται και από τις απολήξεις των πηδαλιούχων στα ενήλικα πουλιά. Γενικώς τα ενήλικα πουλιά δεν είναι εύκολο να μπερδευτούν με άλλα είδη με καλές συνθήκες παρατήρησης.
Τα νεαρά πρώτου ημερολογιακού έτους είναι σκούρα καφέ στο πάνω μέρος, και ανοιχτά κοκκινωπά – καφέ στο κάτω. Τα πτητικά φτερά είναι γκρι με ελαφριές, ομοιόμορφες ραβδώσεις και οι άκρες γενικά σκουρότερες από τις έσω φτερούγες από κάτω (από πάνω συμβαίνει το αντίθετο με τις ανοιχτόχρωμες ραβδώσεις των έξω ερετικών να ξεχωρίζουν από το σκούρο ομοιόχρωμο άνω μέρος των πουλιών). Τα μεγάλα καλυπτήρια είναι πιο σκούρα από την υπόλοιπη φτερούγα και σχηματίζουν μια ποικίλη σκούρα ταινία στο εσωτερικό της φτερούγας. Το πάνω μέρος είναι ομοιόμορφο σκούρο γκρι-καφέ με ένα λευκό στίγμα στην πλάτη (μικρότερο και πιο σαφώς ορισμένο από των ενηλίκων) σε ορισμένα άτομα. Σε καθισμένα πουλιά, εντύπωση προκαλεί το κοντράστ των πιο ανοιχτόχρωμων, μακριών ποδιών σε σχέση με το πιο βαθύ καφέ-κόκκινο στήθος.
Στα ενδιάμεσα πτερώματα (άνοιξη 2ου – 3ου ημ. έτους) εμφανίζονται χαρακτηριστικά και από τις άλλες δύο κλάσεις. Το πάνω μέρος ομοιάζει αρκετά τα ενήλικα αλλά διατηρεί γνωρίσματα των νεαρών όπως τα πιο ανοιχτόχρωμα μεγάλα καλυπτήρια και διατηρημένα φτερά των νεαρών. Η ουρά και η πλάτη σε γενικές γραμμές ομοιάζει των ενηλίκων. Από κάτω είναι πιο εύκολος ο προσδιορισμός καθώς η σκούρα ταινία είναι πολύ έντονη ενώ στα πτητικά φτερά σχηματίζεται στις απολήξεις μια έντονη σκούρα γραμμή που απουσιάζει από τα νεαρά πρώτου έτους και διακόπτεται μόνο από φτερά που έχουν διατηρηθεί από το πρώτο πτέρωμα. Άτομα σε κούρνια είναι πιο δύσκολο να διαχωριστούν από τα ενήλικα, το στήθος και το κεφάλι είναι σε γενικές γραμμές πιο σκούρα, χωρίς να είναι εντελώς κατάλευκα.
Ο Σπιζαετός είναι κυρίως επιδημητικό είδος με μερική μετανάστευση κυρίως των νεαρών ατόμων να έχει παρατηρηθεί στη Μ. Ανατολή και τη Δ. Μεσόγειο. Έχει έντονη, εφ’ όρου ζωής φιλοπατρία (τα χωροκρατικά άτομα περνούν όλη τη ζωή τους σε μια επικράτεια όταν εγκατασταθούν) μετά από ένα μεταβατικό, νομαδικού τύπου, στάδιο κατά τη μετα-αναπαραγωγική διασπορά των νεαρών. Κατά τη φάση διασποράς, τα ανώριμα άτομα μπορεί να χρησιμοποιούν περιοχές προσωρινής εγκατάστασης, εκτός κατειλημμένων επικρατειών και σε χώρους που υποστηρίζουν ικανούς αριθμούς λείας.
Οι Σπιζαετοί διατηρούν έναν αριθμό εναλλακτικών φωλιών ανά επικράτεια (2-5 στην Ελλάδα), οι οποίες στην Ελλάδα παρατηρούνται αποκλειστικά σε βράχια, ενώ στην Κύπρο κυρίως σε δέντρα. Η χρήση τους εναλλάσσεται κατ’ έτος, πιθανότατα για να αποφύγουν πιθανή έκθεση σε συσσωρευμένη αύξηση εκτοπαράσιτων. Οι φωλιές μπορεί να είναι πολύ μεγάλες κατασκευές με ύψος και διάμετρο >1,5 μ., καθώς κάθε χρόνο αποτίθεται επιπλέον υλικό σε αυτές. Στο Αιγαίο και την Κύπρο κανένα άλλο είδος δεν μπορεί να φτιάξει τέτοιες φωλιές, ενώ στην ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη, παρόμοιες φωλιές (και πιθανώς και με εναλλαγή χρήσης) δεν αποκλείεται να ανήκουν και σε Χρυσαετούς.
Το μέγεθος των επικρατειών του είδους στην Ισπανία κυμαίνεται από 20,7 – 86,5 km2 και επηρεάζεται από το ποσοστό κάλυψης των μεσογειακών θαμνώνων που κυριαρχούν στις περιοχές τροφοληψίας που επιλέγει το είδος. Η αλληλοεπικάλυψη των επικρατειών είναι γενικά μικρή (15%) και κυρίως σε περιοχές με μεγάλη πυκνότητα αετών. Σε ορισμένες επικράτειες στην Ελλάδα οι Σπιζαετοί απομακρύνονται έως και πάνω από 8km από τις φωλιές προς αναζήτηση τροφής, ενώ η απόσταση πλησιέστερης γειτνίασης μεταξύ ζευγών βρέθηκε να είναι 5-6 km σε περιοχές με υψηλή πυκνότητα, στην Πελοπόννησο και >15χλμ. στην Κρήτη.
Προτιμά απομονωμένες περιοχές με έντονο ανάγλυφο σε γενικά ξηρά κλίματα, που προσφέρουν ασφαλείς θέσεις φωλιάσματος και ανοιχτές εκτάσεις για κυνήγι.
Τρέφεται κυρίως με θηλαστικά και πουλιά μέχρι το μέγεθος λαγόμορφων και γλάρων, ενώ μπορεί να συμπληρώσει τη δίαιτά του και με μεγάλες σαύρες και φίδια. Σπάνια τρέφεται με πτώματα. Η διαθεσιμότητα της κύριας λείας του (κουνέλια, πέρδικες και περιστέρια στη Δ. Μεσόγειο) είναι καθοριστικός παράγοντας των ρυθμών επιβίωσης και παραγωγικότητας. Αρχικές έρευνες στην Ελλάδα έδειξαν ότι το είδος τρέφεται με κουνέλια, κουρούνες, γλάρους και νησιωτικές πέρδικες, ενώ στην Κύπρο αρουραίοι και Nησιωτικές Πέρδικες αποτελούν τα σημαντικότερα είδη λείας.
Ο Σπιζαετός (είδος Aquila fasciata) είναι ένα μεσαίου έως μεγάλου μεγέθους αρπακτικό με Παλαιαρκτική και Ινδομαλαισιακή κατανομή, που εκτείνεται από την Ιβηρική Χερσόνησο ως τη Μέση Ανατολή, Ινδία, Ινδοκίνα, ενώ ένας απομονωμένος πληθυσμός του είδους έχει βρεθεί και στα νησιά Sundas της Ινδονησίας (υποείδος renchii). To είδος Aquila spilogaster θεωρείτο στο παρελθόν υποείδος του Σπιζαετού με αφροτροπική κατανομή.
Ο Σπιζαετός φωλιάζει σε όλες τις μεσογειακές χώρες, με τον μεγαλύτερο ευρωπαϊκό πληθυσμό του να συγκεντρώνεται στην Ισπανία.
Στην ανατολική Μεσόγειο η Ελλάδα είναι η χώρα με τη μεγαλύτερη πυκνότητα του είδους, με περίπου 100 αναπαραγόμενα ζευγάρια, με τα περισσότερα να εντοπίζονται στη νότια Πελοπόννησο, στα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη. Άλλες περιοχές που φιλοξενούν σημαντικούς πληθυσμούς του είδους είναι η Εύβοια και η δυτική Ελλάδα, ενώ κάποια ζευγάρια ή μεμονωμένα άτομα εξακολουθούν να υπάρχουν σε λίγες περιοχές της Θράκης, της Μακεδονίας και της Αττικής.
Χαρακτηριστικοί βιότοποι του Σπιζαετού στη Μάνη και τα Αστερούσια στην Κρήτη
Ο Σπιζαετός έχει χαρακτηριστεί ως Σχεδόν Απειλούμενο (NT) είδος στην Ευρώπη, καθώς ανακάμπτει από, μέτριας έντασης, μειώσεις στον κύριο όγκο του πληθυσμού του στην Ιβηρική Χερσόνησο (BirdLife International, 2004). Στην Ελλάδα το είδος χαρακτηρίζεται ως Τρωτό (VU), με εκτιμώμενους πληθυσμούς 100-140 ζεύγη (σταθερή τάση) και στην Κύπρο με 40-50 ζεύγη (μικρή αύξηση), αντίστοιχα. Οι γειτονικοί πληθυσμοί (σε Βαλκάνια και Εγγύς Ανατολή) είναι είτε πολύ μικροί είτε ελάχιστα μελετημένοι (
Το είδος θεωρείται εξαιρετικά ευάλωτο σε φαινόμενα ηλεκτροπληξίας και σύγκρουσης σε δίκτυα μεταφοράς ηλεκτρισμού. Ενδεικτικά, σε εκτεταμένη έρευνα στην Ισπανία που περιλάμβανε 377 περιστατικά, οι ηλεκτροπληξίες και συγκρούσεις σε δίκτυα μεταφοράς ρεύματος ήταν η σημαντικότερη αιτία θνησιμότητας, ενώ δεύτερη στη σειρά ήταν η σκόπιμη θανάτωση. Η σκόπιμη θανάτωση περιλάμβανε πυροβολισμούς, παγίδευση και δηλητηριάσεις και αφορούσε κυρίως ενήλικα άτομα, ενώ οι ηλεκτροπληξίες/συγκρούσεις κυρίως νεαρά. Η έκθεση σε μόλυβδο από την κατανάλωση πυροβολημένων θηραμάτων είχε επίσης αρνητικές επιπτώσεις στην αναπαραγωγή του είδους, λόγω της αντικατάστασης ενηλίκων από νεαρά σε περιοχές με υψηλή θνησιμότητα χωροκρατικών ατόμων.
Κύριες απειλές για το είδος στην Ελλάδα & την Κύπρο είναι:
- Η θανάτωσή του (λαθροθηρία) από τον άνθρωπο, ιδίως στα νησιά του Αιγαίου, όπου ο Σπιζαετός θεωρείται πως αποτελεί απειλή για οικόσιτα ζώα και είδη θηραματικού ενδιαφέροντος
- Η θανάτωσή του με χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων. Στην Κύπρο έχουν καταγραφεί περιστατικά δηλητηρίασης ατόμων Σπιζαετού, σε περιοχές με εκτεταμένη κτηνοτροφία
- Η ηλεκτροπληξία σε στοιχεία του δικτύου μεταφοράς ρεύματος (πυλώνες και εναέρια καλώδια). Οι συγκρούσεις σε καλώδια, σύρματα και ανεμογεννήτριες αποτελούν επίσης εν δυνάμει αιτίες θανάτου
- Η έλλειψη τροφής λόγω των αλλαγών χρήσεων γης (π.χ. εγκατάλειψη καλλιεργειών σε αναβαθμίδες, μείωση δασικών διακένων), της υπερθήρευσης των ειδών λείας, όπως οι λαγοί και οι πέρδικες, καθώς και επιδημιών στους πληθυσμούς αυτών (π.χ. σε λαγούς στα Δωδεκάνησα), αποτελούν πιθανούς παράγοντες μείωσης της αναπαραγωγικής επιτυχίας του είδους στην Ελλάδα
- Παράλληλα, η έντονη όχληση τόσο στα ενδιαιτήματα τροφοληψίας όσο και κοντά στις θέσεις αναπαραγωγής από παράγοντες όπως οι δραστηριότητες του πρωτογενούς τομέα, η θήρα, η ανάπτυξη μεγάλων έργων υποδομών, όπως δρόμοι και Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας επηρεάζουν αρνητικά την αναπαραγωγική επιτυχία και ενδέχεται να οδηγούν και σε εγκατάλειψη επικρατειών.
Οι δραστηριότητες αναψυχής (αναρρίχηση, αεραθλητισμός, θαλάσσια σπορ) σε θέσεις πολύ κοντά σε φωλιές των Σπιζαετών μπορεί να προκαλέσουν σημαντικά προβλήματα στην αναπαραγωγή του είδους,
- Ενδέχεται να υπάρχουν και περιστατικά κλοπής αβγών ή/και νεοσσών σε Ελλάδα και Κύπρο, γεγονός που έχει επιβεβαιωθεί στη Σικελία, όπου η περιφρούρηση των φωλιών είχε θετικά αποτελέσματα στην βελτίωση της αναπαραγωγικής επιτυχίας του είδους.
Δείτε περισσότερα στον ιστότοπο του Προγράμματος LIFE Bonelli eastMed:
Τι κάνει το Πρόγραμμα LIFE Bonelli eastMed για τον Σπιζαετό:
- Παρακολουθεί τους Σπιζαετούς και τις φωλιές τους με σκοπό την καταμέτρηση και μελέτη του πληθυσμού τους, την παρακολούθηση της αναπαραγωγικής τους επιτυχίας και τη χαρτογράφηση των επικρατειών τους
- Τοποθετεί δορυφορικούς πομπούς σε νεαρούς Σπιζαετούς ώστε να μάθουμε περισσότερα για τη διασπορά τους και για τον εντοπισμό Σημαντικών Περιοχών για το είδος, με σκοπό την αποτελεσματικότερη προστασία των περιοχών που έχει ανάγκη για την επιβίωσή του
- Καλλιεργεί εγκαταλελειμμένες αγροτικές εκτάσεις, δημιουργεί διάκενα σε περιοχές που έχουν δασωθεί πλήρως και κατασκευάζει ή συντηρεί ποτίστρες, με σκοπό την αύξηση και τη διευκόλυνση αναζήτησης της διαθέσιμης λείας για τον Σπιζαετό
- Τοποθετεί μονώσεις και ειδικές σημάνσεις στο δίκτυο μεταφοράς ηλεκτρικού ρεύματος για να αποτραπούν θάνατοι από πρόσκρουση και ηλεκτροπληξία
- Ενημερώνει την αναρριχητική κοινότητα για τις περιοχές που είναι σημαντικές για τον Σπιζαετό και περιορίζει την όχληση κατά την περίοδο αναπαραγωγής του είδους, ρυθμίζοντας την κίνηση οχημάτων και δραστηριότητες όπως το κυνήγι
- Λειτουργεί Ομάδες Ανίχνευσης Δηλητηριασμένων Δολωμάτων με ειδικά εκπαιδευμένα σκυλιά για τον περιορισμό της θανάτωσής των αρπακτικών πουλιών εξαιτίας δηλητηρίασης
- Ενημερώνει και εκπαιδεύει το κοινό και ειδικές ομάδες-στόχο για τη σημαντικότητα του Σπιζαετού, καθώς και για το πώς μπορεί ο καθένας να συμβάλλει στην προστασία του
- Δημιουργεί έναν οδηγό ορθής πρακτικής και ένα εργαλείο ορθής χωροθέτησης έργων Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας για να αποφευχθεί η υποβάθμιση του ενδιαιτήματος του Σπιζαετού
- Δημιουργεί ένα διεθνές δίκτυο συνεργασίας για την προστασία του Σπιζαετού μεταξύ περιβαλλοντικών οργανώσεων, δημόσιων υπηρεσιών και άλλων φορέων από χώρες της Ανατολικής Μεσογείου και των Βαλκανίων
Μπορείτε να βρείτε υλικό ενημέρωσης - ευαισθητοποίησης και Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης για τον Σπιζαετό στους ακόλοθους συνδέσμους:
Υλικό Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης
